Dorotea

1

Dorotea

2

1 Fructuoso Gelabert  
2 Fructuoso Gelabert
Hermanos Onofri
 

Animado por el resultado feliz de mis experimentos, en el año 1903 realizo el primer intento de película seria.
Se tituló "Dorotea" y el asunto se basaba en el cuento popular, que por aquel entonces había representado el conocido transformista Frégoli. Intervinieron en el rodaje algunos de los componentes de la compañía mímica de los Hermanos Onofri, fundadores del teatro Condal (que aun existe en la calle del Marqués del Duero), y elementos de otras compañías del mismo género.


Fructuoso Gelabert, "Aportaciones a la Historia de la Cinematografía Española", Primer Plano, Año I, nº 2, Madrid, 27 de octubre de 1940.

3 < 19/03/1901  
4 Espagne, Barcelone
 

3

19/03/1901 EspagneBarcelone, Salón del gran café de Novedades   Dorotea 

4

Analisis

Jean-Claude SEGUIN VERGARA

Dorotea  (Leopoldo Frégoli, 1895)

La obra Dorotea de Leopoldo Frégoli es una ópera paródica que estrena, al parecer, en 1895. Entre las primeras funciones conocidas, están las que ofrece al público carioca, en el Theatro Lyrico de Rio de Janeiro, en julio de 1895. El periódico O Paiz publica un anuncio muy completo de la obra estrenada.

fregoli dorotea

O Paiz, Rio de Janeiro, Terça-Feira 30 de Julho de 1895, p. 8 

Completando lo anterior, tenemos un largo artículo publicado en la prensa británica que detalla el argumento de la parodia Dorotea. Como se puede apreciar se notan influencias literarias clásicas. La obra se estrena en The Alhambra de Londres, en julio de 1897:

THE LONDON MUSIC HALLS.
THE ALHAMBRA.
On Monday last the renowned Fregoli appeared at the Alhambra in a parody, in one act, of grand opera, which was performed for the first time at this theatre of varieties. The libretto was by Fregoli himself, the music being composed by Signor Ugo Jacopetti. The action in the first of the four scenes of the parody takes place in Viscaya, at the Castle of the Sempronios. The fourth scene is enacted in the dungeon of the same castle. The first scene represents a hall in the castle. Sempronio is discovered reading an order for him to join the army on the battlefield. He has to leave his daughter Dorotea to the protection of his friend Tizio. The trumpet call summons the old warrior to hasten the departure of his troops. No sooner has he gone than a scene-shifter enters and clears the stage of the furniture and changes the set for the second scene. This represents the exterior of a castle on the sea-shore. Dorotea's shadow is seen through the curtains of a lighted window. Tizio, a proud, helmeted knight, appears and expresses in song his love for the lady, and bewails his ill fortune that Caio, his rival, is preferred by Dorotea. He decides upon entering the castle, but his steps are arrested by the voice of Dorotea, who demands to know the cause of his visit. He declares his love, but the door is closed against him, and he departs vowing vengeance. As soon as he has disappeared, Dorotea comes to the window, awaiting the arrival of her sweetheart Caio, whose voice is heard from the sea-shore, singing a love ditty as he sails towards her dwelling. The lovers meet and vow undying fidelity towards each other. Caio proposes an elopement, to which Dorotea consents, but the flight of the lovers is discovered by Tizio, who pursues them, and brings about their arrest. The third act shows us a street in Viscaya, with the exterior of a prison. Several months have passed; and Sempronio returns from the war crushed by the dishonour of his daughter's elopement. Despair has nearly bereft him of reason. He hears the voice of his daughter in prison, and, in the distance, the sound of the Sheriffs trumpet. Sempronio leaves the courtyard heartbroken. The Sheriff enters, reading the terrible sentence pronounced upon Dorotea, who is condemned to death for the dishonour she has brought upon her family. In the fourth scene, the Castle Dungeon, the unfortunate Dorotea awakens, bewails her lot, and in an agony of despair extracts poison from a ring which she wears, and swallows the deadly drug. In the midst of her death struggles Caio arrives. A pathetic scene follows, in which he swears to follow her to another world. Dorotea dies, and Caio grasps a poisoned stiletto and commits suicide. Scarcely have I they expired, when the executioner Spiridione appears to announce that the last moment has arrived. The hour strikes, and Tizio enters the prison, only to find that Fate has interfered with his vengeance, and that his victims have escaped him in death. In the epilogue we have a vision of eternal love, and Tizio's remorse is depicted, after which an epilogue is spoken by Fregoli. All the characters in the "skit" were represented by Fregoli with marvellous versatility, the differentiation between the voices and bearing of the personages being as remarkable as the quickness with which the changes of costume were effected. Of course in the scenes in which Dorotea and other individuals appeared simultaneously the lady was represented by a cleverly-managed "dummy." Fregoli's burlesque on the grandiose style of the serious opera singer was very amusing. The effect of Dorotea was increased by its being mounted with special scenery carried by Fregoli. First shown was a cloth with practicable curtain entrance in centre, all the personages embodied at different times by Fregoli being depicted upon it. The other scenes were well painted, and scenic effects, such as the rolling of the moonlit sea, the riding away of Tizio on a gigantic swan-a reminiscence of Lohengrin-and the escape of the lovers in a boat, were well managed. The costumes were appropriate, and the music was funnily reminiscent of the masterpieces of operatic music. Before Dorotea Fregoli sang a comic song and gave a parody on a music lesson, the professor at the piano being represented by a dummy, while Fregoli, in female attire, supplied the voices of both teacher and pupil. This was very amusing; indeed, the whole entertainment was a triumph, and was enthusiastically applauded. Fregoli concluded his entertainment with some marvellously clever imitations of well-known composers and musicians. In engaging Fregoli the Alhambra management has certainly "struck oil."


The Era, London, 3 April 1897, p. 18.

En la trama de la historia, se pueden adivinar algunas influencias hispánicas, como "Viscaya" o el nombre Sempronio..., y además, por supuesto, una forma humorística de designar a los personajas, sabiendo que en italiano, "Tizo, Caio e Sempronio" corresponde en castellano a "Fulano, Mengano, Zutano..." Posiblemente, esta parodia se estrene en los sucesivos viajes por España de Leopoldo Frégoli. Así se desprende por lo menos del siguiente artículo de La Tomasa de mayo de 1901:

TEATROS
NOVETATS
Ha continuat l’èxit del sens rival Frégoli, explotant lo passatemps quo ab lo títol de Eldorado serveix pera demostrar sas incomprensibles aptituts, tenint la gran condició de que per no ferse pesat hi fá molts días certas innovacións, que com fillas d'ell, resultan tan acertadas com artísticas.
L’Ape que estrenà la setmana passada, calificantla, de ser l'atracció mes notable de son repertori, no 'ns ha fet la ilusió que ell se creya á causa de que en gran part ja la coneixiam per no ser altra cosa que la parodia musical Doroteo, representada per 'ell mateix en los teatros Gran-Via y Catalunya (Eldorado).
Al transformarla de titol la ha innovada ab certas variacións y trossos musicals de óperas modernas, entre ellas de La Bohéme, quo foren molt celebradas.
L’Ape en resum, es un dels trevalls més extraordinaris de 'n Frégoli, pero no es lo de més novetat.
Pera la setmana entrant prepara son benefici, que tant per lo programa escullit com per las simpatias quo te logradas, creyém que aquet espayós teatro, resultará petit.


La Tomasa, Barcelona, 23 de mayo de 1901, p. 9.

Si bien, en 1903, no aparece la obra Dorotea, lo cierto es que la repercusión hemerográfica es enorme. Así la revista Pluma y Lápiz le dedica a Frégoli, casi en totalidad, su número 159, de 1903. 

Los hermanos Onofri

La troupe de los hermanos Onofri ofrece espectáculos de pantomima, en España, desde 1890 por lo menos. Sus actuaciones se centran, particularmente, en Barcelona, en el Circo Ecuestre. En febrero de 1901, están en el Teatro Circo Español donde presentan el "drama mímico" Roch Guinart (El Diluvio, Barcelona, 17 de febrero de 1901, p. 3), la pantomima historico-dramática Víctimas del fanatismo (El Diluvio, Barcelona, 23 de febrero de 1901, p. 3)...

onofri 02 onofri achille onofri oreste
Fot. Merletti, Otello Onofri
Pluma y Lápiz, nº 134, 17 de mayo de 1903
Achille Onofri (c. 1902) [D.R.] Juan Orestes Onofri [1858]-12/09/1906)
[D.R.]
onofri teatro onofri 01
Nuevo Teatro Onofri (1903) [D.R.] Fot. Merletti, Nuevo teatro Onofri, mayo de 1903
Pluma y Lápiz, nº 134, 17 de mayo de 1903

Su buena acogida en la ciudad condal hace que los Onofri van a inagurar un local, el 17 de mayo de 1903, el Gran Teatro Onofri, que como tal dura poco, ya que a partir de junio de 1904, cambia su nombre por el de Gran Teatro Condal. Varios de los  miembros de la familia Onofri van a participar directamente en la película, Dorotea, de Fructuoso Gelabert.

El rodaje de Dorotea (1901)

Lo que ha provocado bastantes polémicas es el año de rodaje de Dorotea. La historiografía ha procurado proponer fechas diferentes, en la mayoría de los casos, sin fundamento alguno. El primero es el crítico Joaquím Freixes Saurí que propone como fecha 1897:

En 1897 y con manifiesto progreso de la nueva industria, pus se editaban ya películas de 100 metros, fue filmada por Gelabert una cinta de época titulada Dorotea, cuya interpretación fue confiada a una compañía de artistas de pantomima...


Joaquín Freixes Saurí, "Los precursores de la edición de películas españolas", Arte y Cinematografía, nº 300, 1926.

La fecha no se justifica, lo cual, en 1926, es lo más habitual en los ensayos cinematográficos. Tenemos que esperar las memorias de Fructuoso Gelabert, publicadas en 1940-1941 en la revista Primer Plano para conocer la versión del pionero:

Animado por el resultado feliz de mis experimentos, en el año 1903 realizo el primer intento de película seria.
Se tituló "Dorotea" y el asunto se basaba en el cuento popular, que por aquel entonces había representado el conocido transformista Frégoli. Intervinieron en el rodaje algunos de los componentes de la compañía mímica de los Hermanos Onofri, fundadores del teatro Condal (que aun existe en la calle del Marqués del Duero), y elementos de otras compañías del mismo género.


Fructuoso Gelabert, "Aportaciones a la Historia de la Cinematografía Española", Primer Plano, Año I, nº 2, Madrid, 27 de octubre de 1940.

Teniendo en cuenta la fragilidad real de la cronología que Gelabert propone en sus recuerdos, pero sin justificar por eso la nuevo fecha, Carlos Fernández Cuenca escribe lo siguiente:

A principios del año siguiente (1898) hizo Gelabert "Dorotea", y no en 1903, fecha que por error dio el propio Gelabert en el capítulo II de su Aportación a la historia de la cinematografía española (en Primer Plano del 27 de octubre de 1940). Algunos cronistas, por su parte, habían situado en 1897 la elaboración de este film: por ejemplo: Joaquín Freixes en el extraordinario de la revista Arte y Cinematografía, de Barcelona, dedicado en 1926 a la producción nacional. "Dorotea" se pasó al público una sola vez en el cine instalado en el salón de billares del Teatro Novedades. Carecía de argumento propiamente dicho y era un desfile de figuras al estilo de los que por entonces presentaba el transformista italiano Frégoli; sus intérpretes fueron varios elementos de la compañía de pantomimas de los hermanos Onofri, fundadores del Teatro Condal barcelonés. "Creo no vale la pena de hacer mención de ella", dice Gelabert, refiriéndose a esta película.


Carlos Fernández Cuenca, Historia del cine, Tomo 1 "La Edad Heroica", Madrid, Afrodisio Aguado S.A., 1948, p. 248.

A continuación, los siguientes historiadores se han conformado con esta nueva fecha empezando, por supuesto, por el proprio Carlos Fernández Cuenca en su  breve libro dedicado a Fructuoso Gelabert. Lo mismo hace Joan Francesc de Lasa. Finalmente, Palmira González López, que, en un primer tiempo, conserva la fecha dada por el propio Gelabert, aporta, posteriormente un  dato valioso, descubriendo una huella de la proyección de la película Dorotea, en 1901, en el periódico El Diluvio. Este dato es el siguiente:

Cinematógrafo en el Salón del Gran Café de Novedades, Paseo de Gracia.-Variadas películas en negro y en colores, y la nueva película “Dorotea”, única en España.-Cuadros disolventes con vistas de gran atracción.-Sesiones: de 3 a 7, y de 9 a 12 noche.


El Diluvio, Barcelona, 19 de marzo (mañana), p. 3.

Tal vez se podría pensar que existen otras películas con ese título en aquellos años -lo cual por ahora no se ha podido confirmar-, pero los datos precisos del estreno tal y como los cuenta Carlos Fernández Cuenca (ver supra) no permite ya ninguna duda sobre la fecha del estreno. De hecho, la película sólo se vuelve a anunciar el 21 de marzo y desaparece luego de las carteleras publicadas en la prensa.

Contacts